BALADAK
ZER DAKIGU BALADEI BURUZ?
Ikasturteko lehen aste hauetan baladen inguruan ikerketa bat egiten egon gara. Ikerketa honen helburua eskemak egitea eta hauek garatzea da. Horretarako gure testu-liburutik hartu dugu informazioa eta hemen azalduta dago.
Baladak, kantu narratibo laburrak dira. Hitz hau trobadoreek erabiltzen zuten lehenik, kanturako eta gero errezitatzeko erabiltzen zen pieza liriko bat izendatzeko. Erdi Aroan finkatu zen Europan eta denborarekin herri bakoiztean forma berezia hartuz joan da. Erdi Arotik XVIII. menderarte onartua izan zen baina bigarren mailako garrantzia hartu zuen juglaria berri baten ondorioz.
Hasiera batean hiru neurtitz edo bertso lerroz osatzen zen, hau da, isometrikoa eta lelo batez bukatzen zen. Zortzi neurtitzeko estrofak baziren ababbcbc zen, lau neurtitz bazituen bcbc eta hamar neurtitzekoak ere bazeuden. Baladaren azken estrofari igortea esaten zaio.
Hasieran gai erlijiosoak lantzen ziren baina geroago amodiozkoak erabiltzen hasi ziren. Hala ere, asko entzuten ziren hilketa gertaerei, familia liskar eta maite gorabeherei buruzko baladak, hauen helburua gertaeren berri ematea baita. Hiru eredu mota zeuden, alde batetik epikoa, Erdi Aroaren bukaerako gudak azaltzen zituena, bestalde lirikoa, honako honek amodioa zuen gai nagusi eta gaiak sinboloen bitartez azaltzen zituen, eta azkenik, epiko-lirikoa.
Baladek oroimena dute helburu, garai haietan oso jende gutxik zekielako irakurtzen eta idazten, horretarako metrika eta errima asko lantzen zituzten.
Errepikapen nabarmenak zeuden arreta erakartzeko ; paralelismoak, hau da, ideiak eta egiturak berrerabiltzen zituzten. Elkarrizketak ere oso ohikoak ziren eta lehen aipatu dudan bezala, molde metriko asko zeuden eta ez zegoen araurik.
Kantu narratibo hauen ezaugarri batzuk dira istorio labur baten berri ematen zutela eta gehienetan gertaera bortitz eta gogorrak izaten ziren. Ez zuten pertsonaien deskripzio sakonik adierazten, hitzen eta ekintzen bidez jakiten zuten entzuleak nolakoak ziren eta gertaera garrantzitsu eta tentsio une nagusiak elkarrizketa sakonekin lantzen ziren. Azkenik, narrazio modua efektu indartsua lortzera bideratuta zegoela baieztatu dezakegu.
Klara
BERETERRETXEREN KANTHORIAREN IRUZKINA
Berreteretxeren Kanthoria, balada anonimo bat da. Guk, euskaran (kodea) bidez jaso dugu eta gehienbat ahoz(kanala) nahiz eta gero idatzi. Ez dago oso argi zein garaitakoa den. Eredu hau epikoa dela esan dezakegu.
Gaia oso argi geratzen da: Berreteretxeren heriotza.
Balada honetan Berreteretxe egunero bezala esnatzen da eta gizon batzuk ikusten ditu bere etxe kanpoa. Hauek hitz egitera joateko esaten iote, berak ordea, bazekien hil egingo zutela eta hala izan zen. Amaieran bere familiaren egoera azaltzen da.
Balada honen sarrerak lehenengo bi ahapaldiak hartzen ditu, korapiloak 3-12 ahapaldiak eta amaierak azkenengo biak.. Guztira 14 ahapaldi daude.
1-2: Kanpotik zintzoak ematen duten pertsonek ere gezurrak esaten dituztela
alatzen du.
3-12: Berreteretxe etxe kanpoan dauden gizonekin joaten da bere emaztea
agurtu ondoren. Gizon hauekin Ezpeldoira joaten da eta bertan, zuhaitza
batetik zintzilik hiltzen dute. Bere ama konturatzean, anaiarengana jo eta
dena kontatzen dio. Bere anaia Büstanobik berriz, ez dio sinisten.
13-14: Amaieran Berreteretxeren arreba bere bila joan eta hilda aurkitzen
du.Berak, alkandora kendu eta bukatan garbitzen du, Berreteretxeren
alkandora onena baizen.
Esan dudan bezala, 14 ahapaldi dira guztira. Bakoitza lau bertso-lerroz edo neurtitzetaz osatuta dago, hau da, abab. Silaba kopurua 7,8,9,7 da balada osoan zehar baina badaude eszepzio txikiak.
Errima pixka bat aldatzen da baladaren zatiaren arabehera, baina gehienbat -a, -la, -ra errimak erabiltzen dira, eta kontsonantea da.Beste errima batzuk: -i.
Baliabide literaioetako bat errepikapena da: << han haritx bati esteki, han haritx bati esteki eta…>>;<< ezpeldoiko bukata, ala bukata ederra>> esaldi honetan adibidez, asko intentsifikatzen da “bukata” hitza.
Ez dago pertsonaien deskripzio sakonik balada guztietan bezala. Narratzailea barnediegetikoa da: <<Ez nian uste>>. Baina balada guztian zehar, sarreran kenduta narratzaileak ez du parte askorik hartzen.
Tokia eta denbora guztiz errealak dira.
Protagonista Berreteretxe da eta antagonista Juan kuntia. Büstanobi, Margarita eta Marisa beste pertsonaia batzuk dira eta protagonistaren alde daude.
Denbora kronologikoa da.
Elkarrizketa gehienak estilo zuzenekoak dira: <<Arreba, hago ixilik!>>
Berreteretxeren hilketa narratzen du.
Gaia oso argi geratzen da: Berreteretxeren heriotza.
Balada honetan Berreteretxe egunero bezala esnatzen da eta gizon batzuk ikusten ditu bere etxe kanpoa. Hauek hitz egitera joateko esaten iote, berak ordea, bazekien hil egingo zutela eta hala izan zen. Amaieran bere familiaren egoera azaltzen da.
Balada honen sarrerak lehenengo bi ahapaldiak hartzen ditu, korapiloak 3-12 ahapaldiak eta amaierak azkenengo biak.. Guztira 14 ahapaldi daude.
1-2: Kanpotik zintzoak ematen duten pertsonek ere gezurrak esaten dituztela
alatzen du.
3-12: Berreteretxe etxe kanpoan dauden gizonekin joaten da bere emaztea
agurtu ondoren. Gizon hauekin Ezpeldoira joaten da eta bertan, zuhaitza
batetik zintzilik hiltzen dute. Bere ama konturatzean, anaiarengana jo eta
dena kontatzen dio. Bere anaia Büstanobik berriz, ez dio sinisten.
13-14: Amaieran Berreteretxeren arreba bere bila joan eta hilda aurkitzen
du.Berak, alkandora kendu eta bukatan garbitzen du, Berreteretxeren
alkandora onena baizen.
Esan dudan bezala, 14 ahapaldi dira guztira. Bakoitza lau bertso-lerroz edo neurtitzetaz osatuta dago, hau da, abab. Silaba kopurua 7,8,9,7 da balada osoan zehar baina badaude eszepzio txikiak.
Errima pixka bat aldatzen da baladaren zatiaren arabehera, baina gehienbat -a, -la, -ra errimak erabiltzen dira, eta kontsonantea da.Beste errima batzuk: -i.
Baliabide literaioetako bat errepikapena da: << han haritx bati esteki, han haritx bati esteki eta…>>;<< ezpeldoiko bukata, ala bukata ederra>> esaldi honetan adibidez, asko intentsifikatzen da “bukata” hitza.
Ez dago pertsonaien deskripzio sakonik balada guztietan bezala. Narratzailea barnediegetikoa da: <<Ez nian uste>>. Baina balada guztian zehar, sarreran kenduta narratzaileak ez du parte askorik hartzen.
Tokia eta denbora guztiz errealak dira.
Protagonista Berreteretxe da eta antagonista Juan kuntia. Büstanobi, Margarita eta Marisa beste pertsonaia batzuk dira eta protagonistaren alde daude.
Denbora kronologikoa da.
Elkarrizketa gehienak estilo zuzenekoak dira: <<Arreba, hago ixilik!>>
Berreteretxeren hilketa narratzen du.
OLERKIAK
Olerkia latineko hitz batetik dator eta "sortu,egin" esan nahi du. Aintzin Aroan herri-jai guztietan egoten ziren musika eta poesia eta, XX.mendean asko indartu zen Europan. Geroago abangoardiako aldaketa batzuk eman ziren eta hauek eragin zuten poesian.
Olerkiek dituzten ezaugarriak honako hauek dira:
- Idazleak bere kezkak, sentimenduak eta arazoak azaltzen ditu olerkian, beraz, oso subjetiboak izaten dira normalean eta irakurle
bakoitzak bere ondorioak atera ditzake.
- Anaforak, metaforak, perifrasiak, errepikapenak...etab. asko erabiltzen dira olerkietan indarra eta pertsonalitate gehiago lortzeko
olerkian.
- Erritmoa oso garrantzitsua da, poemak irakurtzean hartzen duen doinuarengatik. Errima eta neurria dira faktore
garrantzitsuenetariko batzuk olerki bat idaztean.
Neurri ezagunenak lau dira: zortziko txikia (7,6), zortxiko handia (10,8), hamareko txikia (7,6) eta hamarreko handia (10,8).
Lehen euskal poeta Bernat Etxebeste apaiza izan zen. Honek lehen euskal olerkien liburua idatzi zuen 1545ean argitaratu zena. Bera, nahiz eta apaiza izan,oso olerki modernoak modernoak idatzi zituen. Gehien ikutzen ziyuen gaietako batzuk erlijioa, amodioa (bere bertsio on eta txarrean), familia...etab. ziren.
Kaligramak idazleek erabiltzen zituzten ikus poemak ziren. Huetan, olerkiko hitzak ordenatu egiten ziren, marrazki edo irudi bat sortuz. Irudi hauek, normalean, olerkiaren gaiarekin bat etortzen ziren. Kaligramek garrantzi handia hartu zuten denborarekin eta oso ezagunak egin ziren teknka hau erabiltzen zuten olerkilari batzuk.
Azkenik idazketa automatikoa garatu zen. Hau, olerkilari eta idazleek erabiltzen zuten teknika bat zen irudimen krisiak zituztenean. Teknika hau burura datorkizun ideia, hitz eta esaldi guztiak paper batean idazten datza, ezer ahaztu gabe. Horrela, ideia euri bat egiten da idaztea inspiratzeko
Hau da, taldetan egin dugun lanarekin lortu dugun informazioa olerkiei buruz bigarren ebaluazioaren hasieran.
Olerkiek dituzten ezaugarriak honako hauek dira:
- Idazleak bere kezkak, sentimenduak eta arazoak azaltzen ditu olerkian, beraz, oso subjetiboak izaten dira normalean eta irakurle
bakoitzak bere ondorioak atera ditzake.
- Anaforak, metaforak, perifrasiak, errepikapenak...etab. asko erabiltzen dira olerkietan indarra eta pertsonalitate gehiago lortzeko
olerkian.
- Erritmoa oso garrantzitsua da, poemak irakurtzean hartzen duen doinuarengatik. Errima eta neurria dira faktore
garrantzitsuenetariko batzuk olerki bat idaztean.
Neurri ezagunenak lau dira: zortziko txikia (7,6), zortxiko handia (10,8), hamareko txikia (7,6) eta hamarreko handia (10,8).
Lehen euskal poeta Bernat Etxebeste apaiza izan zen. Honek lehen euskal olerkien liburua idatzi zuen 1545ean argitaratu zena. Bera, nahiz eta apaiza izan,oso olerki modernoak modernoak idatzi zituen. Gehien ikutzen ziyuen gaietako batzuk erlijioa, amodioa (bere bertsio on eta txarrean), familia...etab. ziren.
Kaligramak idazleek erabiltzen zituzten ikus poemak ziren. Huetan, olerkiko hitzak ordenatu egiten ziren, marrazki edo irudi bat sortuz. Irudi hauek, normalean, olerkiaren gaiarekin bat etortzen ziren. Kaligramek garrantzi handia hartu zuten denborarekin eta oso ezagunak egin ziren teknka hau erabiltzen zuten olerkilari batzuk.
Azkenik idazketa automatikoa garatu zen. Hau, olerkilari eta idazleek erabiltzen zuten teknika bat zen irudimen krisiak zituztenean. Teknika hau burura datorkizun ideia, hitz eta esaldi guztiak paper batean idazten datza, ezer ahaztu gabe. Horrela, ideia euri bat egiten da idaztea inspiratzeko
Hau da, taldetan egin dugun lanarekin lortu dugun informazioa olerkiei buruz bigarren ebaluazioaren hasieran.
URTE OSOKO ERREPASOA
DEKLINABIDEA
Perpaus barruan sintagma ezberdinen arteko harreman logikoak adierazteko erabiltzen ditugun atzizkien zerrenda.
1.- KASU GRAMATIKALA: Aditzarekin konkordatzen dutenak.
- NOR: Kasu markarik ez
- NORK: -K
- NORI: -I
- NON: -N
- NONGO: -KO/-GO
- NONDIK: -TIK/-DIK
- NORA: -RA
- NORANTZ: -RANTZ
- NORAINO: -RAINO
- NOREN: -EN
- NOREKIN: -EKIN
- NORENTZAT: -ENTZAT
- NORTZAT: -TZAT
- ZERIK: -IK
- ZEREZ: -Z/-TAZ (Pertsona izenordainekin eta erakusleekin)
MUGAGABEA NOIZ?
Hitza artikulurik gabe dagoenean mugagabe bihurtzen da.
- ZER, ZEIN eta ZENBAT
- Zenbatzaile zehaztuekin ezezagunak direnean
- Zenbatzaile zehaztugabeekin.
- Bihurtu, bilakatu, izendatu, hautatu, aukeratu, joan...
- -IK eta -TZAT beti mugagabean
- Esamoldeetan: eguzkitan egon, oinez etorri...
KATEGORIA GRAMATIKALAK
IZENA:
- ADJEKTIBOA: - IZENONDOA
- ADITZA
- ADBERBIOA: - ADITZONDOA
ADITZA
Akzioa, ekintza, jarduera egoera edo dena delakoa adierazten duen hitza. Aditz sintagmaren edo predikatuaren gunea (nukleoa) da.
ADITZA ETA MORFEMAK:
- Pertsonak:
-NORI: -T, -K/N, -O, -GU, -ZU, -ZUE, -E
- NORK: -T, -K/N, K.Mrik ez, -GU, -ZU, -ZUE, -TE
- Denbora morfemak:
- Lehenaldia: E(N)---- (e)N
I (N)---- -(e)N
- Aditz erroa edo sustraia;
- Pluralgileak:
- Modua:
- Subjuntiboa: nahia, desioa edo helburua-----> K.M: -N
- Ahalera: ahalbidea, posibilitatea----> K.M: -KE
- Agintera: agintzeko-----> K.M: -N, -O
- Aditz laguntzaileak:
IZAN --->-ZA-
- Subjuntiboan, ahaleran eta aginteran: EZAN---> -ZA-
EDIN---> -DI-/ K.M ez
- Aditz partizipioak:
- Partizpio burutua: K.M ez jo, -N joan, -TU sartu, -I ikusi
- Partizipio burutugabea: T(z)EN
- Gertakizuneko partizipioa: -KO/-GO, -EN